Δήμος

Αλωπεκής. Ο Δήμος αυτός άνηκε στην φυλή της Αντιοχίδος, στην Τριττύα του Άστεως. Για την τοποθεσία του έχουμε πληροφορίες από τον Αισχύνη στο "κατά Τιμάρχου" [99] όπου αναφέρει ότι το χωρίο Αλωπεκής ήταν ένδεκα ή δώδεκα στάδια έξω από το τοίχος (“…τὸ δ᾽ Ἀλωπεκῆσι χωρίον, ὃ ἦν ἄπωθεν τοῦ τείχους ἕνδεκα ἢ δώδεκα στάδια”). Ερευνητές την έχουν τοποθετήσει μεταξύ δήμου Κυνοσάργους και δήμου Φαλήρου, δηλαδή την περιοχή που σήμερα καλύπτουν η Δάφνη, η Νέα Σμύρνη ίσως και ο Άγιος Δημήτριος (ή τμήματα αυτών).

Γονείς

Πατέρας: Σωφρονίσκος
Μητέρα: Φαιναρέτη

Εργασία γονέων

Ο Σωφρονίσκος ήταν λιθοξόος (αυτός που δίνει μια γενική μορφή το μάρμαρο πριν αναλάβει ο γλύπτης) και η Φαιναρέτη μαία, όπως αναφέρει ο ίδιος o Σωκράτης στον Θεαίτητο [“…ἐγώ εἰμι ὑὸς μαίας μάλα γενναίας τε καὶ βλοσυρᾶς, Φαιναρέτης” - Πλάτωνος “Θεαίτητος” 149a]

Εφηβική ηλικία - Εργασία

Όπως συνηθιζόταν, ακολούθησε την εργασία του πατρός του. Ξεκίνησε ως βοηθός του, αλλά εξελίχθηκε σε γλύπτης.

Έργα γλυπτικής

Ο Περιηγητής Παυσανίας μας δίνει την πληροφορία ότι στα Προπύλαια της Ακροπόλεως φιλοτέχνησε τις τρεις Χάριτες. Το ίδιο αναφέρει και ο Διογένης Λαέρτιος στους Βίους Φιλοσόφων.

Δάσκαλοι Σωκράτους

Αναξαγόρας, Δάμων, Αρχέλαος

Ρητορική τέχνη

Ο Φαβωρίνος και ο Ιδομενεύς έγραψαν ότι πρώτος ο Σωκράτης, μαζί με τον μαθητή του Αισχίνη, δίδαξαν την τέχνη της ρητορικής.

Θέατρο

Ο Μνησίμαχος, ο Καλλίας και ο Αριστοφάνης αναφέρουν ότι συνεργαζόταν με τον Ευριπίδη για τα θεατρικά του έργα

Ταξίδια

Ο Σωκράτης δεν ταξίδευε, πράγμα έκαναν οι περισσότεροι φιλόσοφοι. Μάλιστα, στην απολογία του, μας ενημερώνει ότι ταξίδεψε εκτός Αθηνών, λιγότερο από κουτσούς και τυφλούς. Ταξίδεψε όταν ήταν νεαρός στην Σάμο, αργότερα πήγε στον Ισθμό και στους Δελφούς. Αγαπούσε υπερβολικά την Αθήνα. Εκτός από τις τρεις αυτές φορές, την αποχωρίστηκε και στις μάχες στις οποίες έλαβε μέρος (εκστρατεία Αμφιπόλεως, Ποτιδαίας και μάχη Δηλίου -Δήλεσι)

Σκληραγώγηση και πολεμικές διακρίσεις

Στο πλατωνικό έργο “Συμπόσιον”, ο Αλκιβιάδης περιγράφει την σκληραγωγημένη φύση του Σωκράτους, η οποία ξεπερνούσε την φαντασία των συμπολεμιστών του. Στην Ποτίδαια, ενώ έπρεπε να λάβει βραβείο ανδρείας, το παραχώρησε στον Αλκιβιάδη. Ήταν τότε που κάποια σκέψη τον βασάνιζε και προκειμένου να βρει την λύση, κάθισε όρθιος σαν στύλος μέχρι την ανατολή του ηλίου. Στην μάχη του Δηλίου δε, πήρε στην πλάτη του και έσωσε τον Ξενοφώντα, ο οποίος είχε πέσει από το άλογο του.

Οικογενειακή Κατάσταση

Κάποιοι αναφέρουν ότι ο Σωκράτης νυμφεύθηκε δύο γυναίκες. Πρώτα την Ξανθίππη, από την οποία απέκτησε τον Λαμπροκλή και έπειτα την Μυρτώ, κόρη του δικαίου Αριστείδου, από την οποία απέκτησε τον Μενέξενο και τον Σωφρονίσκο. Άλλοι υποστηρίζουν ότι λόγω λειψανδρίας, η Αθήνα είχε βγάλει νόμο με τον οποίο προέτρεπε τους Αθηναίους να λάβουν και δεύτερη γυναίκα προς αύξηση των γεννήσεων. Άλλοι δεν αναφέρουν καθόλου την Μυρτώ. Σε κάθε περίπτωση ο Σωκράτης νυμφεύθηκε και τεκνοποίησε σε μεγάλη ηλικία και αυτό φαίνεται στην απολογία, όπου κατά την αγόρευση του αναφέρει ότι ο Λαμπροκλής ήταν μειράκιον (14-21 ετών), ενώ οι Μενέξενος και Σωφρονίσκος παιδιά (1-7 ετών). Αν αφαιρέσουμε την ηλικία του Λαμπροκλέους από την ηλικία του Σωκράτους την στιγμή της απολογίας, συνεπάγεται ότι τεκνοποίησε μεταξύ 49 και 56 ετών. Και τα τρία του παιδιά δεν διακρίθηκαν σε τίποτα. Ο Αριστοτέλης μάλιστα τα κατηγορεί για πνευματική νωθρότητα και οκνηρία.

Ξανθίππη

Τόσο ο Ξενοφών, όσο και ο Αλκιβιάδης, κάνουν αναφορά για τον εξαιρετικά δύστροπο χαρακτήρα της Ξανθίππης. Σε διάλογο του Σωκράτους με τον Αλκιβιάδη, στο ερώτημα πως την αντέχει, ο Σωκράτης απαντά: “…όπως και συ υποφέρεις τις φωνές από τις χήνες, αλλά σου δίνουν αυγά και χηνόπουλα, έτσι και μένα η Ξανθίππη μου κάνει παιδιά”

Στο έργο του Ξενοφώντος “Συμπόσιον”, ο έτερος μαθητής του, Αντισθένης, την χαρακτηρίζει ως την πλέον δύστροπη γυναίκα από όλες τις γυναίκες που υπήρξαν, υπάρχουν και θα υπάρξουν. Η απάντηση του Σωκράτους στην ερώτηση πως την αντέχει ήταν: “…όπως εκείνοι που επιθυμούν να γίνουν οι καλύτεροι ιππείς, διαλέγουν τα πιο ατίθασα και άγρια άλογα, επειδή αν καταφέρουν και χαλιναγωγήσουν αυτά, θα μπορέσουν ευκολότερα τα υπόλοιπα, έτσι και ο ίδιος, αν καταφέρει να υποφέρει την Ξανθίππη, ευκόλως θα μπορεί να αντιμετωπίσει όλους γενικώς τους ανθρώπους”

Ο Πλάτων αναφέρει την Ξανθίππη στο έργο “Φαίδων” να κλαίει και να λυπάται για το επερχόμενο κώνειο. Η αναφορά αυτή δείχνει ότι, είτε ίσχυσε ο νόμος περί λειψανδρίας και η Μυρτώ ήταν η δεύτερη-δευτερεύουσα και παράλληλη γυναίκα του ή η Μυρτώ δεν υπήρξε ποτέ.

Οικονομική Κατάσταση

Η οικονομική κατάσταση του Σωκράτους δεν ήταν ανθηρή (με την δική μας οπτική). Αυτό συνέβη διότι δεν εξασκούσε την τέχνη του λιθοξόου ή γλύπτου, ούτε αμειβόταν για την διδασκαλία του, διότι -όπως ανέφερε στην Απολογία του- δεν ήταν δάσκαλος, οπότε δεν είχε μαθητές, είχε συνομιλητές. Στην Απολογία του -επίσης- αναφέρει στους δικαστές ότι εξ αιτίας της θεϊκής αποστολής, να ελέγχει τους ανθρώπους (Αθηναίους εν προκειμένω), δεν του έμενε καιρός να ασχοληθεί ούτε με την τέχνη του, ούτε με την πολιτική, ούτε με τις οικογενειακές του υποθέσεις.

Περιφρονούσε όσους τον διακωμωδούσαν και ήταν πεπεισμένος ότι το κέρδος δεν βρίσκεται στην απόκτηση της ύλης, αλλά στην απλή ζωή. Υποστήριζε το: “…ἐλαχίστων δεόμενος ἔγγιστα εἶναι θεῶν” δηλαδή: “…όσο λιγότερο είμαστε δεμένοι (με την ύλη), τόσο πιο κοντά βρισκόμαστε στο θείον”. Την ρήση αυτή την υποστηρίζε σε όλους τους διαλόγους και την ανέλυσε στο έργο “ΦΑΙΔΩΝ”, δίνοντας τον ορισμό της φρονήσεως.

Ο Σωκράτης είχε απόλυτη τάξη μεταξύ λόγων και έργων. Συνειδητώς δεν ήθελε πλούτη και αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο Χαρμίδης (θείος Πλάτωνος) του προσέφερε δούλους για να αυξήσει τα εισοδήματα του, αλλά ο Σωκράτης δεν δέχθηκε. Ο Αλκιβιάδης του προσέφερε μεγάλη έκταση για να χτίσει οικία και ο Σωκράτης του απάντησε: “…αν είχα ανάγκη για υποδήματα και εσύ μου έδινες ολόκληρη την βύρσαν (δέρμα), δεν θα ήμουν καταγέλαστος αν το δεχόμουν;” Δεν δέχθηκε δωρεές από πλουσίους φίλους και γνωστούς οι οποίοι τον εκτιμούσαν, όπως ο Αρχέλαος ο Μακεδών, ο Σκόπας ο Κρανώνιος και ο Ευρύλογος ο Λαρισαίος. Στον πλατωνικό διάλογο “Ερυξίας” επιχειρηματολογεί πλήρως επί του θέματος. Υλικός πλούτος, κατά τον Σωκράτη, αποτελεί η ισορροπία μεταξύ βασικών αναγκών και εισοδημάτων και όχι το πλήθος των χρημάτων. Ο Σωκράτης είχε λίγες ανάγκες τις οποίες κάλυπτε με τα εισοδήματα του, οπότε ήταν πλουσιότερος από κάποιον που μπορεί να είχε πολλαπλάσια χρήματα με υπερπολλαπλάσιες ανάγκες.

Από τον Δημήτριο τον Φαληρέα έχουμε την πληροφορία ότι ο Σωκράτης είχε ιδιόκτητη οικία και 70 μνες, τις οποίες διαχειριζόταν ο Κρίτων. Από εκεί εξασφάλιζε τα απαραίτητα. Η δυνατότητα του Σωκράτους να μετάσχει σε εκστρατείες ως οπλίτης -δηλαδή να αγοράσει όπλα- επιβεβαιώνει την ύπαρξη περιουσίας.

Εξωτερική εμφάνιση

Είχε ιδιόρρυθμο βηματισμό, περπατούσε με το κεφάλι ψηλά, έριχνε πλάγια βλέμματα, διαπεραστικά όπως του ταύρου, όπως μας ενημερώνει ο Αλκιβιάδης στο “Συμπόσιον”. Ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες έλεγε ότι ο Σωκράτης περπατούσε κορδωμένος (Βρενθύει) και “ρίχνων λοξοματιάς”. Φορούσε έναν τρίβωνα (τραχύ Λακωνικό ιμάτιο) χειμώνα καλοκαίρι. Γυμναζόταν συστηματικά, διότι η ψυχή είναι σαν συγκοινωνούν δοχείο με το σώμα, πράγμα που αναλύει στην πλατωνική “Πολιτεία”.

Αγορά

Βρίσκεται Βορειοδυτικά της Ακροπόλεως. Οι συζητήσεις των Αθηναίων ελάμβαναν χώρα στην Αγορά (εκ του ρήματος Αγείρω, που σημαίνει συγκεντρώνω, συναθροίζω -εξού και η Παν-Ήγυρις, το Αγορεύω κτλ)

Στην Αγορά υπήρχαν μεγαλόπρεπα κτήρια, αγάλματα, βωμοί θεών, ανδριάντες κτλ. Ο χώρος ήταν ιερός, γι' αυτό ραντιζόταν από τους ιερείς για εξαγνισμό, πράγμα που σημαίνει ότι απαγορευόταν η είσοδος σε μη Αθηναίους, σε Αθηναίους που ήταν καταδικασμένοι για ατιμωτικά αδικήματα (άτιμους), σε μέτοικους, δούλους, κίναιδους κτλ.

Πολλές φορές οι φίλοι του Σωκράτους, όταν επληροφορούντο ότι έδινε διάλεξη κάποιος σοφός ή σοφιστής, έφερναν τον Σωκράτη εκεί για να κονταρομαχήσουν διαλεκτικώς και να παρακολουθήσουν την συνομιλία. Επειδή ο Σωκράτης δεν είχε τα απαιτούμενα χρήματα για να πληρώσει, ούτως ώστε να δεχθεί ο άλλος σοφός ή σοφιστής την συνομιλία, πλήρωναν αντʼ αυτού το τίμημα. Συχνά συνέβαινε, Αθηναίος πλούσιος να φιλοξενεί κάποιον ξένο (δηλαδή Έλληνα από άλλη πόλη) διαπρεπή φιλόσοφο. Τότε εδιαπραγματεύοντο οι συναντήσεις και οι ενδιαφέρουσες συζητήσεις, που συνέβαλαν σημαντικά στην εξέλιξη της φιλοσοφίας και γενικώς της πνευματικής εξελίξεως. Μια τέτοια συζήτηση έλαβε χώρα στην οικία του Πυθόδωρου στον Κεραμεικό, όταν ο Σωκράτης συνομίλησε με τον Ζήνωνα και τον Παρμενίδη, για το πολύπλοκο θέμα της υπάρξεως των ιδεών και της σχέσεων των προς τα αισθητά πράγματα.

Γυμναστήρια

Όταν δεν συζητούσε γυμναζόταν σε ένα από τα τρία δημόσια γυμναστήρια. Το Λύκειο, την Ακαδήμια και το Κυνόσαργες. Ήταν επιβλητικά κτίρια με περιστύλια, θερμά και ψυχρά λουτρά, παλαίστρες, αποδυτήρια, αίθουσες αναψυχής, βάρη, Ανδριάντες Πρωταθλητών, Αγάλματα θεών και δη του Ερμού που ήταν ο προστάτης. Το λύκειο ήταν το αρχαιότερο γυμνάσιο των Αθηνών, το οποίο βρισκόταν ανατολικά, κοντά στον Ιλισσό (κοντά στην Ριζάρειο σχολή) με μεγάλη έκταση, διότι εκεί έκανε ασκήσεις και επιδείξεις το ιππικό.

Το Λύκειο το ίδρυσε ο Πεισίστρατος προς τιμή του Λυκείου Απόλλωνος, πλαισιώνοντας το με ονειρώδη βλάστηση και πανύψηλους πλάτανους. Στο σημείο αυτό εγκατέστησε την σχολή του και ο Αριστοτέλης.

Το άλλο γυμνάσιο που σύχναζε ο Σωκράτης, ήταν το Κυνοσάργες (εκεί που ακόμα και σήμερα επίσημα ονομάζεται Κυνοσάργες, γνωστό ως Νέος Κόσμος). Ο τόπος πήρε το όνομα του από ένα τυχαίο γεγονός που έλαβε χώρα. Κάποτε και ενώ οι Αθηναίοι θυσίαζαν στον Ηρακλή, ένας σκύλος με άσπρο στιλπνό τρίχωμα (ἀργός) άρπαξε ένα κομμάτι από το θυσιαζόμενο ζώο, το οποίο καταδιωκόμενος το παράτησε κάπου. Για να εξιλεωθούν οι Αθηναίοι, ανήγειραν ιερό του Ηρακλέους και γυμνάσιο στο σημείο που ο σκύλος εγκατέλειψε την λεία του, όπως ζήτησε ο χρησμός.

Τέλος, ο Σωκράτης μετέβαινε και στο γυμνάσιο της Ακαδήμιας (προάστιο που είχε πάρει το όνομα του από τον από τον μυθικό ήρωα Ακάδημο). Στο σημείο εκείνο, πολύ αργότερα, ο Πλάτων ίδρυσε την σχολή του.

Η περιοχή εκεί ήταν αφιερωμένη στην Αθηνά και ήταν γεμάτη από το ιερό της δένδρο, την ελιά. Ο Κίμων είχε φροντίσει ιδιαιτέρως το μέρος αυτό και το είχε μετατρέψει σε βαθύισκιο δάσος, με βωμούς και αγάλματα. Κάπου εκεί, μέσα στον ελαιώνα, ετάφη ο Πλάτων.

Θέσεις Σωκράτους

[Ελληνικά] “...ἐλαχίστων δεόμενος ἔγγιστα εἶναι θεῶν”. Η Ψυχή είναι άυλη, οπότε έλκεται από τον ουρανό (Αγαθόν). Το Σώμα είναι υλικό, οπότε έλκεται από την γη (ύλη). Όσο πιο δεμένος με την ύλη είναι κάποιος, τόσο περισσότερο αδικεί, άρα απομακρύνεται από το Αγαθόν. Στόχος του Σωκράτους ήταν να παραμερίσει όσο το δυνατόν περισσότερο την ύλη, ώστε να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο Ελεύθερος να συντονιστεί με το Αγαθόν. Η σχολή (αργία, ελεύθερος χρόνος -οπότε ευκαιρία για μάθηση) για τον Σωκράτη ήταν η καλύτερη των αποκτημάτων, διότι είχε τον χρόνο για αναζήτηση.

Η Διδασκαλία του

Εφόσον η δημιουργία του σύμπαντος είναι μαθηματικώς άρτια, είναι Σοφή. Διακρίνοντας τον τρόπο δημιουργίας του σύμπαντος, αντιλαμβανόμαστε την λογική με την οποία είναι δημιουργημένο, άρα την Σοφία. Τίποτα όμως δεν πραγματοποιείται από μόνο του, οπότε, δια της Σοφίας διακρίνουμε τον Δημιουργό, ο οποίος είναι Σοφός.

Μέχρι τον Πυθαγόρα, οι οξύνοες ονομάζονταν Σοφοί. Ο Πυθαγόρας έβαλε τα πράγματα στην θέση τους λέγοντας ότι Σοφός είναι μόνον ο Πᾶν Γεννήτωρ Νοῦς, οπότε, αυτοί που φιλούν την Σοφία δεν είναι δυνατόν να είναι Σοφοί, αλλά Φιλόσοφοι. Το ίδιο είπε και ο Σωκράτης στο πλατωνικό έργο "Συμπόσιον". Η Φιλοσοφία μέχρι τον Σωκράτη, ήταν κάτι ανάμεσα σε φιλοσοφία και αστρονομία. Στην ουσία ήταν φιλοσοφική προσέγγιση του γίγνεσθαι.

Ο Σωκράτης άλλαξε τα δεδομένα! Αποκρυστάλλωσε την Δομή της Λογικής με την οποία ο Πᾶν Γεννήτωρ Νοῦς εποίησε το παν (Σοφία), οπότε έδωσε τον πραγματικό ορισμό στην φιλοσοφία. Με αυτόν τον τρόπο, η φιλοσοφία έγινε (Ανθρώπινο) Μέτρον συγκρίσεως ως προς το παν και όχι μόνο ως προς την αστρονομία.

[Ελληνικά] “...ἐπὶ Σωκράτους δὲ [...], τὸ ζητεῖν τὰ περὶ φύσεως ἔληξε, περὶ δὲ τὴν χρήσιμον ἀρετὴν καἰ πολιτικὴν ἀπόκλιναν οἱ φιλοσοφοῦντες”

Αριστοτέλης [“Περὶ ζῴων μορίων” 642a]

Η Πραγματικότης είναι μια και συγκεκριμένη -άρα σταθερά (const). Το τι εμείς αντιλαμβανόμαστε, δηλαδή, η οπτική γωνία, το πόσο κοντά ή μακριά βρισκόμαστε από τον άξονα που λέγεται Πραγματικότης, είναι θέμα δικό μας -άρα μεταβλητή (var). Επειδή το "εμείς" είναι επίσης μεταβλητή (var), αφού κανείς δεν είναι ίδιος με κανέναν, ο Σωκράτης στον διάλογο "Πολιτεία" και συγκεκριμένα στον στίχο 509 κ.ε., έκανε λόγο για τα τέσσερα επίπεδα Σκέψεως (όσον αφορά την Ποιότητα). Οι διάλογοι του -άρα η διδασκαλία του- είναι με τέτοιο τρόπο γραμμένοι, που απευθύνονται ταυτόχρονα και στα τέσσερα επίπεδα της Σκέψεως. Αναλόγως λοιπόν σε ποιο επίπεδο βρισκόμαστε -Ποιοτικό και Ποσοτικό, αντιλαμβανόμαστε τα ανάλογα, με σαφή διδακτική ανέλκυση προς τα άνω. Η Δομή των κειμένων είναι όμοια με εκείνη της Δομής των Απορρήτων Λόγων (Μυστηρίων), είτε πρόκειται για Θέατρο σε επίπεδο αμύητων είτε πρόκειται για Θέατρο σε επίπεδο μυημένων.

Ο Σωκράτης -εν ολίγοις- με την διδασκαλία του, άλλαξε μια για πάντα τα δεδομένα στην Φιλοσοφία. Έθεσε την Φιλοσοφία ως άξονα αποκωδικοποιήσεως των πάντων.

Τεχνική

Η Τεχνική με την οποία δίδασκε ο Σωκράτης ήταν εντελώς διαφορετική από εκείνη των άλλων Φιλοσόφων. Συνήθιζε να λέει ότι κάνει την ίδια εργασία με την μητέρα του, φυσικά με αλληγορική σημασία. Δεν ξεγεννούσε παιδιά, αλλά ιδέες. Οι οδύνες του τοκετού παραλληλίζονται με τις οδύνες του μαθητού να ξεγεννήσει, δηλαδή να διακρίνει και έπειτα τραβήξει από το άδυτον τις ιδέες. Η γέννα παραλληλίζεται με την εύρεση της αληθείας. Ο Σωκράτης υποστήριζε -και απέδειξε- ότι η γνώση προϋπάρχει μέσα στην ψυχή των ανθρώπων (πλατωνικά έργα “Μένων” και “Φαίδων”). Ο Σωκράτης, δια των ερωτήσεων, ανέδυε στο συνειδητό τις ιδέες που είχε η ψυχή μέσα της. Η μέθοδος αυτή ονομάστηκε μαιευτική.

Το πρώτο πράγμα που ήθελε να επιτύχει ο Σωκράτης με τον συνομιλητή ή συνομιλητές του, ήταν να βιώσουν την έννοια του “γνώθι σεαυτόν”. Σε κάθε διάλογο, ο Σωκράτης προσποιόταν ότι αγνοούσε το θέμα και ρωτούσε να μάθει περί τίνος πρόκειται. Ο εκάστοτε συνομιλητής -σίγουρος για τον εαυτό του (αλαζονεία)- έδινε έναν ορισμό. Ο Σωκράτης με ερωτήσεις -βάσει του ορισμού που είχε δώσει- τον οδηγούσε σε διαδοχικά λογικά αδιέξοδα. Του απεδείκνυε ότι δεν γνώριζε, αλλά νόμιζε ότι γνωρίζει. Ο Μένων π.χ. στο ομώνυμο διάλογο αναγκάστηκε από τις ερωτήσεις του Σωκράτους να αυτοαναιρείται-αυτοδιαψεύδεται κατ’ εξακολούθηση. Με αυτόν τον τρόπο ενεργοποιούσε την αυτογνωσία της αγνοίας του εκάστοτε συνομιλητού, βήμα βασικό για την ανέλκυση στην γνώση. Μετά την πιστοποίηση της αυτογνωσίας περί μη γνώσεως των πραγμάτων, οι ερωτήσεις από ελεγκτικό χαρακτήρα ελάμβαναν ανυψωτικό.

Η Σωκρατική τεχνική είναι ολοφάνερο ότι ήταν όμοια με εκείνη των Απορρήτων Λόγων (Ελευσινίων Μυστηρίων). Δεν μάθαινε τον μαθητή να παπαγαλίζει, αλλά δια των μαθημάτων να μπει στην λογική της ίδιας της λογικής, οπότε να αυτενεργεί.

Οι Κατήγοροι

Άνυτος: ήταν ο γιός του πλουσίου Ανθεμίωνος. Κληρονόμησε από τον πατέρα του μια μεγάλη περιουσία και ένα βυρσοδεψείο. Ο Ανθεμίων ήταν, κατά τον Σωκράτη, άνθρωπος αυτοδημιούργητος, αξιοπρεπής και παρόλη την μεγάλη του περιουσία, μετριόφρων. Ο Άνυτος ασχολήθηκε με την πολιτική (άνηκε στους Δημοκρατικούς). Το 409 π.Χ. κληρώθηκε Στρατηγός και πήγε με 30 πλοία προς βοήθεια της Πύλου, την οποία πολιορκούσαν οι Σπαρτιάτες. Η αποστολή απέτυχε και η Αθηναϊκή Δημοκρατία τον κατηγόρησε για προδοσία. Αθωώθηκε διότι εξαγόρασε τους δικαστές -καθόσον και ο ίδιος Δημοκρατικός, όπως μας ενημερώνει ο Αριστοτέλης, ο Διογένης Λαέρτιος και ο Διόδωρος Σικελιώτης. Όταν ανέλαβαν οι Τριάκοντα, έφυγε από την Αθήνα μαζί με άλλους Δημοκρατικούς και επέστρεψε πάλι όταν η Δημοκρατία επανήλθε το 403 π.Χ.

Στον διάλογο "Μένων", ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Θεσσαλό Μένωνα περί αρετής. Στα πρόσωπα του διαλόγου συγκαταλεγόταν και ο Άνυτος. Η συνομιλία αυτή συνέβαλε αποφασιστικά στο μίσος του Άνυτου σε δύο επίπεδα, αρχικώς σε πολιτικό και ύστερα σε προσωπικό (αυτά άλλωστε πάνε μαζί), καθόσον ο Σωκράτης ήταν καυστικός [Πλάτωνος "Μένων" 95a]. Ο Σωκράτης επαίνεσε τον πατέρα του Ανθεμίωνα, αλλά επέκρινε τον ίδιο, διότι, ενώ κληρονόμησε (τα βρήκε δηλαδή έτοιμα), ήταν αλαζόνας. Ο Σωκράτης απέδειξε στον Άνυτο ότι χρησιμοποιούσε τις γνώσεις που είχε λάβει από τους δασκάλους του για να εξαπατά τον όχλο και να λαμβάνει πολιτική επιρροή. Ο Άνυτος δεν συγκρατήθηκε και ξέσπασε λέγοντας στον Σωκράτη να φυλάγεται, διότι στην Δημοκρατική Αθήνα μπορεί κάποιος ευκολότερα από άλλη πόλη να κάνει κακό παρά καλό. Ο Σωκράτης, γνωρίζοντας καλά την Δημοκρατικό χαρακτήρα (τον αναλύει στην πλατωνική "Πολιτεία" 555b), αντιλήφθηκε την απειλή, η οποία λίγο αργότερα πραγματοποιήθηκε. Παρόλα αυτά ο Σωκράτης είπε με ειρωνικό ύφος στον Μένωνα: "...ὦ Μένων, Ἄνυτος μέν μοι δοκεῖ χαλεπαίνειν, καὶ οὐδὲν θαυμάζω: οἴεται γάρ με πρῶτον μὲν κακηγορεῖν τούτους τοὺς ἄνδρας, ἔπειτα ἡγεῖται καὶ αὐτὸς εἶναι εἷς τούτων. ἀλλ᾽ οὗτος μὲν ἐάν ποτε γνῷ οἷόν ἐστιν τὸ κακῶς λέγειν, παύσεται χαλεπαίνων, νῦν δὲ ἀγνοεῖ" δηλαδή: "... ̈ω Μένων, νομίζω ότι ο Άνυτος εθύμωσε, αλλά τούτο το γεγονός δεν με εκπλήσσει, διότι, αφενός νομίζει ότι κακολογώ τους επιφανείς πολιτικούς, αφετέρου βάζει τον εαυτό του ανάμεσα σε αυτούς. Αν κάποτε κατανοήσει τι σημαίνει πράγματι να κακολογείς, θα σταματήσει να είναι θυμωμένος. Μέχρι τότε θα μείνει στην άγνοια". Ο Σωκράτης τον γελοιοποίησε, αποδεικνύοντας του ότι παρά την μεγάλη ιδέα που είχε για τον εαυτό του, ήταν μικρός και ανόητος, ακριβώς επειδή είχε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του.

Μέλητος: ήταν ένας νεαρός άσημος ποιητής από τον δήμο Πίτθου, ο οποίος ήταν εντελώς άγνωστος στον Σωκράτη. Στην συνομιλία του Σωκράτους με τον Ευθύφρωνα, ο Σωκράτης αναφέρει ότι είχε την εντύπωση ότι ήταν κάποιος με ίσιο μακρύ μαλλί, αραιό γένι και καμπυλωτή μύτη. ("...Οὐδ᾽ αὐτὸς πάνυ τι γιγνώσκω, ὦ Εὐθύφρων, τὸν ἄνδρα, νέος γάρ τίς μοι φαίνεται καὶ ἀγνώς· ὀνομάζουσι μέντοι αὐτόν, ὡς ἐγᾦμαι, Μέλητον. ἔστι δὲ τῶν δήμων Πιτθεύς, εἴ τινα νῷ ἔχεις Πιτθέα Μέλητον οἷον τετανότριχα καὶ οὐ πάνυ εὐγένειον, ἐπίγρυπον δέ” | Πλάτωνος “Εύθυφρων” 2b). Ο Μέλητος αυτός δεν είχε καμία σχέση με τον τραγικό ποιητή Μέλητο. Επειδή ο Μέλητος απέδωσε την γραφή (μήνυση), μίλησε πρώτος στο δικαστήριο. Δέχθηκε τα συντριπτικά επιχειρήματα του Σωκράτους σε τέτοιο βαθμό, που εσιώπησε.

Λύκων: ήταν ένας δημαγωγός από τον δήμο του Θορικού. Προετοίμασε τα στοιχεία για την δίκη. Τα στοιχεία που έχουμε γι αυτόν είναι τα λιγότερα από τους τρεις κατηγόρους.

Ο Άνυτος στην ουσία αντιπροσώπευσε τους θιγμένους -από την καυστικότητα του Σωκράτους- επιφανείς πολιτικούς, ο Μέλητος -αντιστοίχως- τους ποιητές και ο Λύκων τους δημαγωγούς.

Η Κατηγορία

Κατά τα Διονύσια το 423 π.Χ. ο Αριστοφάνης παρουσίασε την κωμωδία "Νεφέλαι". Η πρώτη έκδοση έλαβε μεγάλες τροποποιήσεις για να παρουσιαστεί στο κοινό. Σήμερα σώζεται η δεύτερη έκδοση. Κεντρικό πρόσωπο του έργου ήταν ο Σωκράτης για τον οποίο ειπώθηκαν πολλά ψεύδη. Ο Αριστοφάνης με την ιδιότητα του, παρουσίασε τα πράγματα με έναν τρόπο τέτοιο που γελοιοποιούσε τον Σωκράτη και την Φιλοσοφία του. Τον αποκάλεσε σοφιστή και ότι διαφθείρει τους νέους, διότι τους παρακινούσε να μην ενδιαφέρονται να αυξήσουν τις περιουσίες τους και ότι έφερνε νέες θεότητες που έμοιαζαν θαμπές σαν τις νεφέλες. Με αυτήν την κατηγορία 23 χρόνια αργότερα ο Σωκράτης θα καταδικαστεί σε θάνατο.

Ο Μέλητος υπέβαλε στο δικαστήριο την γραφή (μήνυση) που έγραφε τα εξής: "...τάδε ἐγράψατο καὶ ἀντωμόσατο Μέλητος Μελήτου Πιτθεύς Σωκράτη Σωφρονίσκου Ἀλωπεκῆθεν: ἀδικεῖ Σωκράτης, οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ δαιμόνια καινά εἰσηγούμενος· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος" [Διογένους Λαερτίου "Βίοι Φιλοσόφων", βιβλίο Β΄ κεφ. 5ο, §40). Δηλαδή ότι ο Σωκράτης δεν ακολουθεί την περί των θεών νομοθεσία της πόλεως, ότι εισάγει άλλη θεώρηση για την προσέγγιση των θεών και ότι διαφθείρει τους νέους (αφενός όσον αφορά τον τρόπο προσεγγίσεως των θεών, αφετέρου όσον αφορά την παρότρυνση να φιλοσοφούν αντί να κοιτάζουν να πλουτίσουν).

Η Δίκη

Η Ηλιαία ήταν το ανώτατο δικαστήριο των Αθηνών (Ηλιαία ή Αλιαία, εκ του ἁλία που σημαίνει υπαίθρια συνάθροιση -κάτω από τον ήλιο) και οι δικαστές ονομάζονταν Ηλιαστές. Ήταν 6.000 άτομα τα οποία εξελέγοντο κάθε χρόνο με κλήρο. Απαραίτητη προϋπόθεση -εκτός από το να είναι Αθηναίοι Πολίτες- ήταν να έχουν συμπληρώσει το 30στό έτος της ηλικίας τους. Η Ηλιαία δίκαζε κατά τμήματα απαρτιζόμενα από 501 δικαστές. Στα δικαστήρια που ονομάζοντο “τιμηταί” (όπως αυτό προς τον Σωκράτη), ο κατήγορος πρότεινε την ποινή, στα δικαστήρια που ονομάζοντο “ατίμητοι”, ο νόμος πρότεινε την ποινή.

Η ψηφοφορία ήταν δυαδική, δηλαδή: είτε “διάτρητος” (καταδικαστική) είτε “άτρητος” (αθωωτική). Αν το αποτέλεσμα ήταν καταδικαστικό, ακολουθούσε μια δεύτερη ψηφοφορία για τον προσδιορισμό της ποινής, στην οποία ο κατηγορούμενος είχε το δικαίωμα να προτείνει την ποινή του. Εάν κατά την πρώτη ψηφοφορία το δικαστήριο ψήφιζε “άτρητος” (αθώος), ο μηνυτής ετιμωρείτο με 1000 δρχ. πρόστιμο και στέρηση μερικών δικαιωμάτων.

Στην ηλικία περίπου των εβδομήντα ετών, ο Σωκράτης, για πρώτη φορά εκκλήθηκε να μιλήσει μπροστά σε δικαστές και σε τόσο μεγάλο κοινό. Η Απολογία υπολογίζεται ότι κράτησε περίπου έξι ώρες και μαζί με τις υπόλοιπες διαδικασίες, η δίκη κράτησε όλη μέρα. Ο Ξενοφών μας πληροφορεί ότι δημιουργήθηκε θόρυβος μεταξύ των δικαστών, που εξελίχθηκε σε φθόνο κατά του Σωκράτους, λόγω ότι έλεγε πράγματα που δεν τους άρεσαν. Αυτό σημαίνει ότι ο Σωκράτης, με το καυστικό και ελεγκτικό του ύφος, έβαλλε κατά του εγωισμού τους.

Με την γνωστή λογική του, ο Σωκράτης αντέκρουσε όλα τα σαθρά επιχειρήματα με τα οποία οι εχθροί προσπάθησαν να στηρίξουν τις κατηγορίες. Μια από όλες τις κατηγορίες ήταν ότι έπαιρνε χρήματα για να διδάσκει, όμως ο Σωκράτης είπε ότι η μεγαλύτερη απόδειξη περί του αυτού ψεύδους ήταν η φτώχεια του, άλλωστε κανείς δεν παρουσιάστηκε ως μάρτυρας να πει ότι πλήρωσε δίδακτρα.

Ο Σωκράτης ανέφερε στο δικαστήριο ότι ο Χαιρεφών πήγε στους Δελφούς και ρώτησε την Πυθία ποιος είναι ο σοφότερος όλων και η Πυθία απάντησε: “ἀνδρῶν δ' ἁπάντων Σωκράτης σοφώτατος” (προσοχή στην λεπτομέρεια, δεν τον αποκάλεσε σοφό, αλλά σοφότατο μεταξύ απάντων ανδρών, καθόσον Σοφός μόνον ο Πᾶν Γεννήτωρ Νοῦς). Προς επιβεβαίωση τούτων έφερε ως μάρτυρα τον αδερφό του Χαιρεφώντος, Χαιρεκράτη, διότι ο Χαιρεφών είχε πεθάνει.

Ο χρησμός αυτός των Δελφών βρήκε εξαπίνης τον Σωκράτη, ο οποίος αναζήτησε να βρει τους λόγους για τους οποίους εδόθη αυτή η τιμητική διάκριση, καθόσον είχε επίγνωση των αναπάντητων ερωτημάτων που είχε μέσα του (άρα ελλείψεως των γνώσεων του). Στην πορεία όμως συζήτησε με πολλούς που έλεγαν ότι ήταν σοφοί και με την γνωστή μέθοδο, τους απεδείκνυε ότι κάθε άλλο παρά σοφοί ήταν. Τότε αντιλήφτηκε τον λόγον για τον οποίον η Πυθία τον αποκάλεσε σοφότερο όλων. Τον αποκάλεσε έτσι διότι είχε επίγνωση της αγνοίας του (γνῶθι σεαὐτόν), εξού και το περίφημο "Έν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα", οπότε είχε την σωστή βάση για την ανέλκυση στην γνώση.

Γύρω από το όνομα του Σωκράτους είχε υπάρξει μια δυσφήμιση η οποία ήταν δύσκολο να αλλάξει μέσα σε έξι ώρες, Οι δικαστές δεν είχαν την ευκαιρία να δουν αν πίσω από τα λόγια οι πράξεις ήταν ανάλογες. Σε αυτή την δυσφήμιση ρόλο είχαν παίξει διάφοροι κωμικοί ποιητές, όπως ο Αριστοφάνης με το έργο "Νεφέλες"

Ο Σωκράτης, στην συνέχεια, προκάλεσε τον θόρυβο των δικαστών λέγοντας τους ότι δεν επρόκειτο ποτέ να αλλάξει τρόπο ζωής, έστω και αν έμελλε να πεθάνει πολλές φορές. Στην συνέχεια τους είπε να μην θορυβούν και να τον ακούσουν με προσοχή, διότι θα ωφεληθούν. Σε εκείνο το σημείο ανέφερε και το ότι ενεργεί σαν αλογόμυγα η οποία προσπαθεί να ξυπνήσει το δυνατό αλλά νωθρό άλογο που είναι η Αθήνα και ότι δεν θα βρουν άλλον σαν αυτόν. Μετά τους είπε ότι για χάρη τους παραμέλησε την οικογένεια του και σαν πατέρας ή μεγάλος αδελφός προσπάθησε να πείσει τους αγαπητούς του Αθηναίους να φροντίσουν για την αρετή. Είπε επίσης ότι δεν ασχολήθηκε με την πολιτική, διότι δεν τον άφησε το έσω δαιμόνιο (θεότητα που τον συμβούλευε) και ορθώς, διότι αν μετείχε στα κοινά, προ πολλού θα ήταν κατεστραμμένος ηθικά και δεν θα μπορούσε να ωφελήσει ούτε τον εαυτό του ούτε τους άλλους. Οι δικαστές για μια ακόμη φορά οργίστηκαν. Ο Σωκράτης κρίθηκε ένοχος με 281 ψήφους κατά και 220 υπέρ, οπότε και ξεκίνησε το δεύτερο μέρος της διαδικασίας. Καλέστηκε στο βήμα ο Μέλητος για να δώσει εκ νέου την προτεινόμενη τιμωρία. Και πάλι, χωρίς ίχνος ηθικού σθένους, ενώ θα μπορούσε να προτείνει ελαφρότερη τιμωρία, πρότεινε πάλι θάνατο. Τότε οι δικαστές, ως όριζε ο νόμος, ζήτησαν από τον Σωκράτη να προτείνει την τιμωρία που ο ίδιος νόμιζε ότι του αξίζει.

Ο Σωκράτης τους είπε ότι σε έναν άνθρωπο που προσπάθησε σε όλη του την ζωή να κάνει τους Αθηναίους ηθικότερους, το μόνο που του άξιζε ήταν η δωρεάν σίτιση από το Πρυτανείο (όπως οι μεγάλοι ευεργέτες, οι ολυμπιονίκες κ.α.). Οι δικαστές εξοργίστηκαν για ακόμη μια φορά. Οι μαθητές και φίλοι του, Πλάτων, Κρίτων, Κριτόβουλος και Απολλόδωρος, παρακάλεσαν τον Σωκράτη να ορίσει ένα οποιοδήποτε χρηματικό ποσόν, το οποίο θα διέθεταν εκείνοι αντ' αυτού. Ο Σωκράτης όρισε τις 100 δραχμές. Το δικαστήριο με διαφορά 80 ψήφων κατά, καταδίκασε τον Σωκράτη εις θάνατον. Η διαδικασία επερατώθη, ο Σωκράτης τους είπε ότι έτσι και αλλιώς ο φυσικός θάνατος δεν ήταν μακριά, οπότε θα μπορούσαν να περιμένουν. Τα αρμόδια όργανα παρέλαβαν τον Σωκράτη για να τον οδηγήσουν στο δεσμωτήριο και αυτός απευθυνόμενος στους δικαστές είπε: "...Έφτασε λοιπόν η ώρα για να απέλθωμεν, εγώ μεν για να πεθάνω, εσείς δε για να ζήσετε. Ποιος όμως πηγαίνει σε καλύτερο μέρος κανείς δεν το γνωρίζει, παρά μόνον ο Θεός (Απόλλων)".

Το τέλος

Ο Σωκράτης έμεινε στο δεσμωτήριο περίπου 30 ημέρες. Η καθυστέρηση της εκτελέσεως έλαβε χώρα διότι η Θεωρία δεν μπορούσε να επιστρέψει από την Δήλο λόγω κακοκαιρίας. Όσο έλλειπε η Θεωρία στην Δήλο δεν επιτρέπονταν οι εκτελέσεις. Αυτό έδωσε την ευκαιρία να γραφτούν δύο ακόμη διάλογοι, ο διάλογος "Κρίτων", στον οποίον επιχειρηματολογεί το γιατί δεν θέλει να αποδράσει και ο διάλογος "Φαίδων", στον οποίον επιχειρηματολογεί περί της υπάρξεως της Ψυχής και την πορεία αυτής στο Διονυσιακό "αναβιώσκεσθαι" των Απορρήτων Λόγων (Μυστηρίων). Η Θεωρία επέστρεψε και ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο ήρεμος, καθόσον είχε έρθει η ώρα να αφήσει το σώμα πίσω και να τρέξει προς την αιώνια γνώση. Ήταν το 1ο έτος της 95ης Ολυμπιάδος (400 π.Χ.).

Νικόλαος Χ. Κουνδουράκης
Συγγραφεύς